Στα Χανιά, διεξήχθη το διεθνές συνέδριο του ΟΟΣΑ, το οποίο ανέδειξε ένα από τα πιο κρίσιμα ζητήματα της εποχής μας: τη δημογραφική μετάβαση και τις επιπτώσεις της στην οικονομία, στην κοινωνία και στη βιωσιμότητα των τοπικών κοινοτήτων.
Γράφει ο Χάρης Παπαδάκης, Καθηγητής Φυσικής Δ.Ε. Χανίων, Διδάκτωρ Πολυτεχνείου Κρήτης,
Στην Ελλάδα, οι επιπτώσεις αυτής της μετάβασης είναι ιδιαίτερα έντονες. Η γήρανση του πληθυσμού, η χαμηλή γονιμότητα και η μαζική αστικοποίηση αλλάζουν το ανθρώπινο τοπίο της χώρας. Αν οι μεγάλες πόλεις έχουν τη δυνατότητα προσαρμογής, η ύπαιθρος βρίσκεται μπροστά σε ένα υπαρξιακό δίλημμα: πώς θα παραμείνει ζωντανή χωρίς νέους ανθρώπους;
Η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις ταχύτερα γηράσκουσες χώρες της Ευρώπης. Το ποσοστό των ατόμων άνω των 65 ετών έχει ξεπεράσει το 23%, ενώ η μέση ηλικία αγγίζει τα 46 έτη. Οι γεννήσεις μειώνονται σταθερά, ενώ οι θάνατοι αυξάνονται. Πολλά χωριά έχουν πλέον λιγοστούς κατοίκους, σχολεία έχουν συγχωνευθεί, ενώ οι μικρές επιχειρήσεις δυσκολεύονται να βρουν εργατικά χέρια και με τους ηλικιωμένους να αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της τοπικής κοινωνίας. Το αποτέλεσμα είναι αλυσιδωτό: περιορισμός της αγροτικής παραγωγής, φθορά της κοινωνικής ζωής, ελλείψεις σε υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης.
Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης
Το δημογραφικό, επομένως, δεν είναι μόνο στατιστικό φαινόμενο. Είναι το υπόβαθρο όλων των υπόλοιπων προβλημάτων που αντιμετωπίζει η ύπαιθρος. Είναι βαθιά κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό. Στην ουσία του, αγγίζει το μέλλον της ίδιας της ελληνικής υπαίθρου και των μικρών δήμων, που χάνουν σταδιακά τον ενεργό τους πληθυσμό και αδυνατούν να διατηρήσουν υπηρεσίες, σχολεία, ακόμη και βασικές δομές πρόνοιας.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορεί –και οφείλει– να αποτελέσει βασικό παράγοντα ανάσχεσης της δημογραφικής συρρίκνωσης. Όχι μόνο με ευχές, αλλά με συγκεκριμένες πολιτικές και τοπικά σχέδια δράσης.
Άλλωστε ο δήμος είναι ο κοντινότερος θεσμός στον πολίτη, γνωρίζει τις ανάγκες, τις ανισότητες, αλλά και τις ευκαιρίες κάθε περιοχής. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να αναλάβει ρόλο συντονιστή τοπικών πρωτοβουλιών που στηρίζουν τη νεότητα, την οικογένεια και την απασχόληση.
Έξι κατευθύνσεις για την αναστροφή της δημογραφικής φθοράς
1.Στήριξη νέων οικογενειών
Υιοθέτηση μιας ενεργητικής πολιτικής υπέρ της οικογένειας, προσφέροντας οικονομικά κίνητρα για ζευγάρια που εγκαθίστανται σε χωριά με φθίνοντα πληθυσμό. Μειώσεις δημοτικών τελών, προγράμματα στέγασης και κοινωνικής κατοικίας, πρόσβαση σε κοινωνικές δομές καθώς και η δημιουργία σύγχρονων παιδικών σταθμών, μπορούν να διευκολύνουν τη ζωή των νέων γονιών. Οι μικροί δήμοι μπορούν, με τη στήριξη της Περιφέρειας και του Ταμείου Ανάκαμψης, να σχεδιάσουν τοπικά προγράμματα δημογραφικής ενίσχυσης, όπως ήδη εφαρμόζουν επιτυχώς περιοχές της Ιταλίας και της Ισπανίας.
- Ενίσχυση απασχόλησης και επιχειρηματικότητας
Το δημογραφικό συνδέεται άρρηκτα με την εργασία. Δήμοι που προσφέρουν θέσεις εργασίας –ιδίως σε νέους και γυναίκες– συγκρατούν πληθυσμό.
Οι τοπικές αρχές μπορούν να δημιουργήσουν χώρους νεανικής επιχειρηματικότητας, αγροδιατροφικά clusters, αγορές τοπικών προϊόντων και προγράμματα κατάρτισης, σε συνεργασία με ΔΥΠΑ, Επιμελητήρια και τοπικές επιχειρήσεις.
- Αξιοποίηση του ψηφιακού μετασχηματισμού
Η τηλεργασία και οι ψηφιακές υπηρεσίες δίνουν νέα προοπτική στην περιφέρεια. Δήμοι όπως ο Αποκόρωνας μπορούν να γίνουν πόλοι εγκατάστασης νέων επαγγελματιών που επιλέγουν την ποιότητα ζωής της υπαίθρου, εφόσον υπάρχουν γρήγορα δίκτυα, υπηρεσίες και υποδομές. Επιπλέον η διεθνής τάση των «ψηφιακών νομάδων» προσφέρει μια ακόμη ευκαιρία καθώς μπορεί να προσελκύσει επαγγελματίες που εργάζονται εξ αποστάσεως και αναζητούν ποιότητα ζωής και φυσικό περιβάλλον.
- Ανάδειξη της τοπικής ταυτότητας και της ποιότητας ζωής
Η παραμονή στην ύπαιθρο δεν είναι μόνο ζήτημα εισοδήματος, αλλά και ποιότητας καθημερινότητας. Η βελτίωση του οδικού δικτύου, των συγκοινωνιών και της υγειονομικής φροντίδας, μπορεί να αντιστρέψει το αίσθημα απομόνωσης των μικρών κοινοτήτων. Η ανάδειξη των παραδοσιακών οικισμών, των περιπατητικών διαδρομών και των πολιτιστικών εκδηλώσεων μπορεί να συνδεθεί με την τοπική παραγωγή, τη γαστρονομία και την πολιτιστική κληρονομιά. Αγροτουριστικά καταλύματα, επισκέψιμα αγροκτήματα και θεματικές διαδρομές εμπειρίας μπορούν να δημιουργήσουν νέες θέσεις εργασίας και να ενισχύσουν το αίσθημα υπερηφάνειας των κατοίκων.
- Αναζωογόνηση της αγροτικής παραγωγής και της τοπικής οικονομίας.
Η στήριξη συνεταιρισμών και ομάδων παραγωγών, η πρόσβαση σε ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά προγράμματα όπως το LEADER ή η ΚΑΠ, καθώς και η ανάπτυξη προϊόντων υψηλής ποιότητας, μπορούν να δώσουν νέα πνοή στην παραγωγή. Η αξιοποίηση νέων σύγχρονων τεχνολογικών μέσων όπως είναι τα drones για την επιτήρηση και παρακολούθηση της γεωργίας, της κτηνοτροφίας και των αγροτικών διαδικασιών μειώνουν το κόστος με την ελαχιστοποίηση των απωλειών λόγω ασθενειών.
- Στρατηγικός σχεδιασμός και συνεργασία
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση πρέπει να περάσει από την αποσπασματική αντιμετώπιση στην ολοκληρωμένη στρατηγική. Κάθε Δήμος μπορεί να εκπονήσει ένα Τοπικό Σχέδιο Δημογραφικής Ανθεκτικότητας, το οποίο να περιλαμβάνει στόχους, δείκτες, χρονοδιάγραμμα και συνέργειες με την Περιφέρεια, Ακαδημαϊκά Ιδρύματα και την κοινωνία των πολιτών. Η συνεργασία μεταξύ Δήμων με παρόμοια χαρακτηριστικά (ορεινών, νησιωτικών, αγροτικών) μπορεί να δημιουργήσει δίκτυα ανταλλαγής εμπειριών και τεχνογνωσίας, ενώ η συμμετοχή σε ευρωπαϊκά προγράμματα και διεθνείς πρωτοβουλίες μπορεί να προσδώσει νέα δυναμική και εξωστρέφεια.
Το δημογραφικό ως προτεραιότητα της αυτοδιοίκησης
Η αντιμετώπιση του δημογραφικού ζητήματος δεν είναι υπόθεση μόνο του κράτους ή των ειδικών. Είναι υπόθεση όλων μας. Και αν κάτι έχει αποδείξει η ελληνική αυτοδιοίκηση διαχρονικά, είναι ότι όταν υπάρχει όραμα, συμμετοχή και συνεργασία, ακόμη και οι πιο δύσκολες προκλήσεις μπορούν να μετατραπούν σε ευκαιρίες ανάπτυξης και προόδου. Η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί και πρέπει να διαθέσει τα εργαλεία, τους ανθρώπους και τη θεσμική εγγύτητα ώστε να πρωταγωνιστήσει στην αναστροφή της πορείας.
Με σχέδιο, καινοτομία και κοινωνική ευαισθησία, μπορεί να μετατρέψει το δημογραφικό από απειλή σε ευκαιρία αναγέννησης: να δημιουργήσει Δήμους ζωντανούς, δημιουργικούς, συμπεριληπτικούς — Δήμους που δεν μετρούν απλώς πληθυσμούς, αλλά ανθρώπους που ζουν, εργάζονται και δημιουργούν στον τόπο τους.
