Τα σοκάκια στο Χαμέζι, ένα ορεινό χωριό λίγο έξω από τη Σητεία, έχουν πολλές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες που θυμίζουν τα νότια παράλια της Μεσογείου. «Στοιχεία όπως το τόξο πάνω από τα παράθυρα είναι τυπικά της αραβικής παράδοσης», εξηγεί ο Αλέξανδρος Γαρεφαλάκης, ο οποίος μας ξεναγεί στο χωριό του.
Ο Αλέξανδρος είναι ο εμπνευστής του Φεστιβάλ Χαμεζίου, μιας διοργάνωσης που έγινε πρόσφατα viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και διοργανώνεται εδώ και τρία χρόνια σε συνεργασία με τη Μορφωτική Στέγη. Πρόκειται για μία εβδομάδα από εργαστήρια απευθυνόμενα σε μουσικούς και πλαισιώνεται από δράσεις υφαντικής, ψηφιδωτού και άλλων παραδοσιακών τεχνών. Το Χαμέζι ανέκαθεν φημιζόταν για τους πετράδες, τους μουσικούς και τους χορευτές του. Καθώς προχωράμε στα λουλουδιασμένα σοκάκια, φτάνουμε σε μια πέτρινη καμάρα, που υπήρξε κάποτε το μεσοδόκι μιας παραδοσιακής οικίας. Η γωνιά αυτή, μαζί με μια μουριά και ένα γιασεμί, σχηματίζουν πλέον μια μικρή αυλή που χρησιμοποιείται για κάποια από τα μαθήματα του φεστιβάλ. «Φαντάσου ότι την πρώτη φορά που ανακαλύψαμε αυτό το σημείο, κάναμε καντάδα επί μία ώρα απλά και μόνο για να απολαύσουμε την απίστευτη ακουστική του», εξηγεί ο Αλέξανδρος και προσθέτει ότι τα περισσότερα μαθήματα γίνονται σε αυλές σπιτιών που παραχωρούν οι χωριανοί.
Κατηφορίζοντας προς το παραδοσιακό καφενείο του οικισμού, συναντάμε δύο από τους βασικούς μουσικούς του φεστιβάλ. Παρά το ότι έχουν πενήντα χρόνια διαφορά ηλικίας μεταξύ τους, κάνουν εξαιρετική ζυγιά, όπως λέγονται τα ζευγάρια που σχηματίζουν οι μουσικοί. Ο 92χρονος Γιάννης Σταυρουλάκης, ένας από τους σημαντικότερους βιολάτορες του νησιού, είναι πάντα έτοιμος για γλέντι και πειράγματα. Από τον Γιάννη Λιναρδάκη, που παίζει λαούτο και είναι δάσκαλος μουσικής, ζητώ να μας εξηγήσει τι ακριβώς είναι αυτό που κάνει τη μουσική της ανατολικής Κρήτης διαφορετική. «Όταν σκέφτομαι τη σητειακή μουσική, ο ήχος του βιολιού του Γιάννη είναι το πρώτο πράγμα που μου έρχεται στο μυαλό», απαντά. «Κι αυτό είναι κάτι που δεν προσδιορίζεται με λέξεις. Κάποιοι λένε ότι η μουσική μας είναι πιο λυρική, αλλά αυτό δεν φτάνει για να την περιγράψει. Το ιδίωμα της μουσικής του τόπου μας πρέπει πρώτα να το βιώσεις για να το καταλάβεις. Είναι μια γλώσσα που πρέπει να τη ζήσεις για να τη μάθεις».
Και ο Γιάννης, ο γηραιότερος, μας δίνει μια γεύση από τα βιώματα που πλαισιώνουν τη μουσική, εξιστορώντας μας σκηνές από μεγάλα γλέντια που έχει ζήσει σε πόλεις και χωριά του νησιού. Ανάμεσά τους, καντάδες στα παραθύρια των σπιτιών που ξεσήκωναν όλο τον κόσμο, αμέτρητες μαντινιάδες (έτσι τις λένε οι Σητειακοί) και μουσικές στο καφενείο μέχρι το ξημέρωμα. Η δε φράση με την οποία έκλεινε το γλέντι ήταν: Οι ντάμες στον μπουφέ κι οι καβαλιέροι στον λυράρη – μια διακριτική υπενθύμιση ότι οι κύριοι έπρεπε να αφήσουν κάποια χρήματα μέσα στην κιθάρα των μουσικών. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες στους τοίχους του καφενείου Ρούσσος στο Χαμέζι σε μεταφέρουν στην ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής, ενώ άλλο ένα εξαιρετικό μέρος για ταξίδι στον χρόνο είναι το πανέμορφο λαογραφικό μουσείο που στεγάζεται σε παραδοσιακό σπίτι του χωριού.
Γευσιγνωσία στον ελαιώνα
Το πιο κυρίαρχο στοιχείο στο σητειακό τοπίο είναι τα λιόδεντρα που καλύπτουν τις περισσότερες πλαγιές του Λασιθίου και το ελαιόλαδο αποτελεί βασικό κομμάτι της τοπικής οικονομίας. Ο Βιτσέντζος Κορνάρος και ο Χρυσοβαλάντης Λασηθιωτάκης είναι δύο παραγωγοί εξαιρετικού παρθένου ελαιολάδου από τη Χρυσοπηγή, οι οποίοι υποδέχονται από φέτος το καλοκαίρι επισκέπτες στον ελαιώνα τους. Ανάμεσα στους κορμούς λιόφυτων που μετρούν πολλές δεκαετίες –ή και αιώνες– ζωής, στήνουν ένα τραπέζι πλούσιο σε τοπικά προϊόντα.
Εκτός από ελαιόλαδο Κορωνέικης ποικιλίας που βγαίνει από αυτό ακριβώς το χωράφι, η γευστική δοκιμή περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, πάστα ελιάς, παξιμάδι, μέλι, χαρουπόμελο και χαρουπομερέντα. «Ανάλογα με την εποχή, φέρνουμε και διαφορετικά μποστανικά από τον κήπο μας», εξηγεί ο Βιτσέντζος, καθώς αφήνει στο τραπέζι ένα πιάτο με αγκινάρες που θα ταιριάξουμε με το ελαιόλαδο. «Εδώ τις λέμε ρακολούλουδα», προσθέτει και γεμίζει τα ποτήρια μας με μια αρωματική και γλυκόπιοτη ρακή που φτιάχνουν μαζί με τον Χρυσοβαλάντη όταν καζανεύουν το φθινόπωρο. «Η ρακή στην ανατολική Κρήτη είναι πιο ανάλαφρη, για να αντέχεις να χαρείς ένα ολόκληρο γλέντι χωρίς να σε χτυπήσει στο κεφάλι».
Λασίθι σημαίνει ωμοφαγία
Φεύγοντας από τον ελαιώνα, ακολουθούμε τους δύο παραγωγούς προς το πευκοδάσος του Αγίου Στεφάνου όπου, ανάλογα με την εποχή, επιδίδονται ερασιτεχνικά στη συλλογή μανιταριών και σπαραγγιών. Πλησιάζοντας προς το χωριό των Πεύκων, ακολουθούμε ένα παλιό μονοπάτι που οδηγεί σε χιλιόχρονες ελιές. Η έντονη βλάστηση συχνά καταρρίπτει τη στερεοτυπική εικόνα που θέλει την ανατολική Κρήτη ξερική.
Τα σοκάκια του αμφιθεατρικά χτισμένου χωριού θυμίζουν κάτι από Κυκλάδες, ενώ η ταβέρνα Πιπεριά στην πλατεία λειτουργεί σαν χώρος συνάθροισης όλες τις ώρες της ημέρας. Μια παρέα από ντόπιους παίζουν χαρτιά κι εμείς καθόμαστε σε ένα τραπέζι με θέα τα σπίτια του χωριού και τη θάλασσα, για να δοκιμάσουμε ντόπιες γεύσεις. Ο Φάνης Εικοσιπεντάκης, ιδιοκτήτης της Πιπεριάς, φέρνει στο τραπέζι μας γούλες (ένα είδος ρέβας), ξυλάγγουρα και φρέσκες αγκινάρες, που εντυπωσιάζουν με το μοβ χρώμα των φύλλων τους. «Η ωμοφαγία είναι κεντρικό κομμάτι της τοπικής γαστρονομίας», μας εξηγεί και διαπιστώνουμε ότι αυτή η συνήθεια ευνοείται από το γεγονός ότι τα προϊόντα προέρχονται από τοπικούς κήπους και είναι πολύ πλούσια σε γεύση. Ακολουθούν χοχλιοί μπουμπουριστοί με δενδρολίβανο και μια ομελέτα με σπαράγγια μαζεμένα από το δάσος. Μέχρι να τελειώσουμε τη ρακή μας, η παρέα των ντόπιων έχει αφήσει στην άκρη τα χαρτιά και το τραπέζι τους έχει γεμίσει με αγκινάρες που πρέπει να καθαριστούν. Είναι τόση όμως η νοστιμιά τους, που αφήνουν κάθε τόσο στην άκρη τη δουλειά για να απολαύσουν μπουκιές από ρακολούλουδο.
Στα ίχνη των Ενετών
Κομμάτι της ιδιαίτερης γοητείας του ανατολικού Λασιθίου είναι οι ερειπωμένοι οικισμοί, που βρίσκονται σε εντυπωσιακές, απομακρυσμένες τοποθεσίες. Στην Ετιά είχε χτίσει κάποτε ο Ενετός φεουδάρχης De Mezzo μια έπαυλη που θεωρείται η μεγαλύτερη ιδιωτική κατοικία της αγροτικής Κρήτης. Η ονειρική λευκή λίθινη σκάλα που οδηγούσε στα ψηλότερα πατώματα του αρχικού κτιρίου αποτελεί μια δυνατή εικόνα της εποχής της Αναγέννησης, ενώ ξαφνιάζει η επιγραφή «ΙNTRA VOSTRA SIGNIORIA SENZA RISPETTO», η οποία και προσκαλούσε τους επισκέπτες του De Mezzo να μπαίνουν στην αίθουσα χωρίς να ντρέπονται. Διασχίζοντας τον κάμπο των Αρμενοχαντράδων, όπου τα αμπέλια μεγαλώνουν κάτω από τον ήχο των λεπίδων των ανεμογεννητριών, φτάνουμε στον εγκαταλελειμμένο μεσαιωνικό οικισμό της Βόιλας.
Το φρούριο είναι ένα σημείο από το οποίο κάποτε οι φεουδάρχες θα επόπτευαν τους κάμπους τους, ενώ στο εσωτερικό των πολυτελών οικιών τους θα ακούγονταν μελωδίες από βιολιά.
Μνημεία της εποχής της Τουρκοκρατίας αποτελούν οι δύο βρύσες με ανάγλυφες επιγραφές, ενώ ο τάφος στο εσωτερικό της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου λέγεται ότι ανήκε στην οικογένεια του Διονυσίου Σολωμού. Από τη Βόιλα και μετά, το τοπίο αλλάζει και γίνεται ξερικό, με άφθονες ασπαλαθιές κατά μήκος του φιδογυριστού δρόμου που οδηγεί στα τιρκουάζ νερά του Ξερόκαμπου. Ένας από τους μικρούς οικισμούς από τους οποίους περνά είναι αυτός του Χαμαίτουλου, όπου κάνουμε μια σύντομη στάση και πιάνουμε κουβέντα με έναν από τους ελάχιστους κατοίκους. Τον ρωτώ για τα κεραμικά πιθάρια που τοποθετούνται στα δώματα των σπιτιών σε ρόλο καμινάδας και μου απαντά ότι οι άνθρωποι στο Λασίθι ήταν μαθημένοι στη φτώχεια και έπρεπε να σκαρφίζονται τεχνάσματα για να καλύπτουν ακόμα και τις βασικές τους ανάγκες.
Η ζωή στο άκρο
Στην εποχή της Ενετοκρατίας παραπέμπει η λέξη «πιάτσα» που χρησιμοποιούν ακόμη οι ντόπιοι όταν αναφέρονται στην κεντρική πλατεία της Ζάκρου. Εκεί απλώνει τα τραπέζια του το καφενείο Ο Πόντιος, ενώ ακριβώς δίπλα βρίσκεται ο γυναικείος αγροτικός συνεταιρισμός Μελίων, στον οποίο πέντε γυναίκες φτιάχνουν ξεροτήγανα, σταφιδωτά, προζυμένια καλτσούνια και άλλα σητειακά γλυκά, χρησιμοποιώντας ελαιόλαδο και μέλι παραγωγής τους. Δουλεύουν με σβελτάδα, αλλά βρίσκουν και τον χρόνο να ανταλλάξουν τα νέα τους ή ένα αστείο.
Κάπως έτσι θα ήταν λογικά η ατμόσφαιρα και μέσα στα πολυάριθμα εργαστήρια του μινωικού ανακτόρου της Κάτω Ζάκρου, χιλιετίες πριν. Τεχνίτες που επεξεργάζονταν τον πηλό ή την πέτρα θα δούλευαν με ταχύ ρυθμό για να προλάβουν παραγγελίες που θα έφευγαν από το σημαντικό αυτό λιμάνι του κρητικού νότου προς πόλεις της Αφρικής και της Ανατολής. Όπως εξηγεί η αρχαιολόγος και διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου, Στέλλα Χρυσουλάκη, που έχει συμπληρώσει δεκαετίες ανασκαφών στη Ζάκρο, ξεχωριστό ρόλο στο ανάκτορο είχε το στοιχείο του νερού, το οποίο και ανέβλυζε μέσα από το πετρώδες έδαφος. Οι Μινωίτες είχαν δημιουργήσει δεξαμενές υδάτων στις οποίες αντικατοπτρίζονταν οι εναλλαγές του φωτός και των χρωμάτων ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες. Από το εντυπωσιακό αυτό πρώιμα βιοκλιματικό αρχιτεκτόνημα είναι δυστυχώς ελάχιστα τα τμήματα που σώζονται. Η λιλά απόχρωση της επίστρωσης που κοσμεί τους εξωτερικούς του τοίχους είναι, όμως, ένα στοιχείο που μας προσκαλεί να φανταστούμε έναν χώρο χτισμένο με ιδιαίτερη προσοχή στις λεπτομέρειες και κατοικημένο από ανθρώπους με υψηλή αισθητική.
Ένα αξιοθέατο της Ζάκρου που προσελκύει κοινό από πολλές διαφορετικές χώρες είναι το Φαράγγι των Νεκρών, τις φυσικές σπηλιές του οποίου οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν σαν τάφους. Μια ομάδα Ιταλών πεζοπόρων που φορούν πολύχρωμα προστατευτικά κράνη στο κεφάλι το διασχίζουν τραγουδώντας έναν εύθυμο σκοπό που μοιάζει με εμβατήριο. Ένα ζευγάρι ηλικιωμένων Νορβηγών που επισκέπτεται την Κρήτη με συνέπεια εδώ και τριάντα χρόνια περπατούν χέρι χέρι. Στο βαθυκόκκινο χώμα λίγο παραπέρα κοντοστέκεται ένας ντόπιος που έχει έρθει για να φροντίσει τον ελαιώνα του. Όταν διασταυρώνεται το βλέμμα μας, με αιφνιδιάζει με μία ερώτηση: «Ξέρεις τι σημαίνει Ζάκρος;». Χωρίς να περιμένει απάντηση, προσθέτει: «Ζω στο άκρο». Και τραβάει κάθε συλλαβή της πρότασης για να τονίσει τη σημασία των λεγόμενών του. Καθώς το εμβατήριο των Ιταλών σβήνει στο βάθος του Φαραγγιού των Νεκρών, σκέφτομαι ότι η Ζάκρος είναι πράγματι ένα από τα μέρη εκείνα που σου δίνουν την αίσθηση ότι έχεις φτάσει στην άκρη του κόσμου.
Πληροφορίες
Διαμονή
Άσπρος Ποταμός (Μακρύς Γιαλός, τηλ. 28430-51694, asprospotamos.gr). Μια γενναία αναπαλαίωση μετέτρεψε τα ερείπια ενός αγροτικού οικισμού ηλικίας 300 ετών σε εναλλακτικό κατάλυμα. Τα δέκα πετρόχτιστα σπιτάκια του Άσπρου Ποταμού είναι λιτά σε διακόσμηση και εξοπλισμό, αφήνοντας τον πρώτο λόγο στην αρχέγονη αρχιτεκτονική που κάνει το κτίσμα να δείχνει κομμάτι της φύσης. Ο φωτισμός των σπιτιών γίνεται με λάμπες παραφίνης και κεριά, ενώ πρίζες υπάρχουν μόνο στον χώρο υποδοχής.
Porto Kaza (Βάρδα 4, Σητεία, τηλ. 28430-28800, portokaza.gr). Κατάλυμα κομψής και ανάλαφρης σύγχρονης αισθητικής με πανοραμική θέα στον κόλπο της Σητείας.
Lithos Houses – Παραδοσιακοί Ξενώνες (Ξερόκαμπος, τηλ. 28430-26729, lithoshouses.gr). Σύγχρονες πετρόκτιστες κατοικίες παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με θέα στη θάλασσα από τον επάνω όροφο των διαμερισμάτων.
Terra Minoika Villas (Κάτω Ζάκρος, τηλ. 6996-523714, terraminoika.com). Εντυπωσιακή θέα στον αρχαιολογικό χώρο και στην παραλία της Κάτω Ζάκρου και άνετοι εξωτερικοί χώροι με μεταλλικά γλυπτά περιβάλλουν τις κατοικίες.
Esperides Stone Houses (Κουρεμένος-Παλαίκαστρο, τηλ. 28430-61433). Πετρόκτιστες κατοικίες με θέα τη θάλασσα στην παραλία του Κουρεμένου.
Φαγητό
Χιόνα (Χιόνα, Παλαίκαστρο, τηλ. 28430-61228). Προσεγμένη ψαροφαγία με γεύσεις τόσο παραδοσιακές όσο και δημιουργικές, αλλά και αρκετούς συνδυασμούς θαλασσινών και ζυμαρικών. Βγάζει τραπέζια πάνω στην προκυμαία.
Οινωδείον (Βενιζέλου Ελευθερίου 157, Σητεία, τηλ. 28430-26166). Προσεγμένα μεζεδάκια από τα χέρια της κυρίας Γεωργίας, σερβιρισμένα δίπλα στη θάλασσα στο λιμάνι της Σητείας. Δοκιμάστε οπωσδήποτε το φρυγανισμένο ψωμί με γαύρο μαρινάτο και κρίταμο και τους χοχλιούς μπουμπουριστούς και ενημερωθείτε για τις βραδιές ζωντανής σητειακής μουσικής.
Πιπεριά (Πεύκοι, τηλ. 6936-775069). Μία από τις καλύτερες ταβέρνες του Λασιθίου, η οποία σερβίρει ντόπια προϊόντα και φρέσκο ψάρι από τις γύρω περιοχές. Στα τραπέζια της απολαμβάνεις αυθεντική ατμόσφαιρα πλατείας χωριού αλλά και θέα των αμφιθεατρικά χτισμένων σπιτιών και της θάλασσας στο βάθος.
Ρούσσος (Χαμέζι, τηλ. 28430-71710). Παραδοσιακό καφενείο στην πλατεία του Χαμεζίου με νόστιμους μεζέδες και πλούσια μουσική παράδοση.
Ο Πόντιος (Ζάκρος, τηλ. 28430-93438). Ο Κυριάκος και ο πατέρας του Απόστολος κατάγονται από τις Σέρρες, αλλά αγαπούν τη Ζάκρο και καλοδέχονται στα τραπέζια τους ντόπιους και επισκέπτες, σερβίροντας μεζέδες και ψητά της ώρας.
Δραστηριότητες
Γευσιγνωσία ελαιολάδου: Για να συμμετάσχετε σε γευσιγνωσία τοπικών προϊόντων μέσα στον ελαιώνα της εταιρείας Chrisopigi, επικοινωνήστε με τον Βιτσέντζο Κορνάρο στο τηλ. 6944-714918.
Παραλίες
Μπορεί η Ζάκρος να είναι το ανατολικότερο άκρο της Κρήτης, αλλά ο δρόμος συνεχίζεται και προς τον βορρά. Εκεί βρίσκονται οι πανέμορφες –και όχι ιδιαίτερα πολυσύχναστες– παραλίες της αρχαίας Ιτάνου, της Ερημούπολης και του Τέντα. Αγαπημένη των σέρφερ είναι η ακτή του Κουρεμένου, ενώ το νότιο κομμάτι του Λασιθίου ξεχωρίζει για την παχιά λευκή αμμουδιά της Μαζιδάς Άμμου, τον εξωτικό Ξερόκαμπο και τα θεραπευτικά χώματα της Αργίλου. Με καραβάκι ή πεζοπορία σε φαράγγι, μπορεί κανείς να φτάσει στις Καρούμες, όπου διακρίνονται ίχνη μινωικών κτισμάτων.
